MUĞLA İLİ MENTEŞE İLÇESİ KAFACA KÖYÜNÜN ADININ KAYNAĞINA DAİR

Büyülü Muğla tarafı üzerine, Eylül 2022'de uzun süren belge töreni arasında tesadüfen karşılaştığım ve son anda tanıdığım Fahri Günay Ortaokulu Müdürü Melike Heybeli ile ayak üzeri söyleşirken, "Bizim ora sahilde değil, Muğla'ya yakınız, Kafaca'dan," aktarmasından sonra, ilginç

bir ad gelen Kafaca ve zorlanarak yazdığım bu yazı Kafaca adı ve kısmen tarihi üzerine kaleme alınmıştır, böylelikle Akdeniz tarafından da bir köyün adına değinilmiştir.

Bu konularda baktığım tarihi kaynaklarda ilk defa "tir" nitelemesiyle karşılaştım, sözlüklerde "ok" anlamına gelse de topluluk sülale betimlemesinde büyük bir sülalenin, boyun ayrılmış kolunu, obasını anlattığı araştırmalarda sabit.  

  

MUĞLA İLİ MENTEŞE İLÇESİ KAFACA KÖYÜNÜN ADININ KAYNAĞINA DAİR

Her köyün, her beldenin adına ve kuruluşuna dair, sözlü tarihte gerçek haline getirilmiş bir hikayesi, anlatısı vardır.

Köy, başlı başına bir varlık. Yöresinden aldığı kendine özgü üretim etkinliklerini coğrafyasında sürdürdükçe bu varlık da sürüyor. Köyler adı ile tarih yazıyor ve geleceğe de adı ile kalıyor, tabi kamu otoriteleri tarafından gereksiz yere adları ve idari yapılanmaları değiştirilmediği sürece. Köyün, beldenin veya hukuki olarak köyden, beldeden mahalleye evrilen yerleşmenin adı değiştiğinde yazılı kayıtlarda köyün adının izini sürmek, eski adı bilinmiyorsa, zorlaşıyor ve karmaşa ortaya çıkıyor.

Doğal olarak, çevreyle, coğrafyayla aidiyet geliştirmek amacıyla köyle ilgili araştırma yapanlar olmuş.

Merak edip araştıran: "Kafaca , Muğla ilinin Menteşe ilçesine bağlı bir mahalledir.

Mahallenin adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur.

Coğrafya ve ulaşım, Muğla merkezine 16 km uzaklıktadır.

Mahallenin iklimi, Akdeniz iklimi etki alanı içerisindedir. 

Mahallenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır." internette böyle yazmış.

KÖY, MEZRA SÖZÜ ÜZERİNE

Mezra, küçük köy, az da olsa tarımsal faaliyetin yapıldığı kalıcı yerleşme.

Karye, köy demek, Türkçe'ye Arapça'dan geçiyor, Köy de Farsça'dan gelen konuk bir sözcük, mezra da dahil bu sözcüklerin yerine Eski Türkçede ağıl sözü kullanılıyor.

Bahattin Ögelin Türk Kültür Tarihine göre köy sözü 13. yüzyılda Farsça’dan ve daha sonraları karye sözü de Arapça’dan Türkçe’ye geçiyor. Eski Türkçe’de köy yerine, ağıl sözcüğü kullanılmakta. Sekiz Türk Lehçesinin dördünde avıl, avıl-ayıl olarak, üçünde kıştak olarak, birinde oba olarak, birinde de kand ve yeza olarak geçmekte. (Türk Lehçeleri, s. 510)

Köy, sözcüğü yalnız Türkiye Türkçesinde.

Köylü için de diğer Türk Lehçelerinde, kandli, avılda yaşagan kişi, avıldan, ayıldık-elettik, kışlaklık, obalı, yazıda turguçi sözcük ve sözleri var.

Saha araştırması yapıldığında, Kafaca'nın monografyası derinleştirildiğinde, yukarıdaki söylemlerden birkaçıyla karşılaşılacağını umuyorum. Çiftlik, kır ve yayla hayatının saklayıp taşıdığı kültürlerde, en azından bunlara dair söz varlıklarına ve terimlere rastlamak doğal.

BÖLGEDE SONU "A" İLE BİTEN NE ÇOK YERLEŞME ADI VAR

Muğla(Ant. Moballa/Mogolla Yunan öncesi dillerden kaldığı-Adını Unutan

Ülke)

Kafaca,

Ortaca,

Datça (Dadya)

Milas (Ant. Mylassa)

Taşlıca (Trahya)

Ula(Ola)

Çamiçi(Bafa)

Dalaman(Dalamane)

Dirgeme(Akkaya)

Berdik,Perdikiai (Çamoluk), Keklikli,

Fadılca (Derinkuyu)

Genzile (Dokuzçam)

Kesre (Esençay)

Belenye (Göktepe)

Zara(Günlüce)

Pisia, Pisi (Yeşilyurt)

Kefaluka (Akyarlar)

Pedasa, Ağaçlı (Bitez)

Termilai, Dirmil (Gökçebel)

Arsada(Arsaköy)

Çobansa(Çobanisa)

Losta(Selimiye)

Saranda(Söğüt)

Bafa,

Petsona(Beçin)

MUĞLA

Muğla(Balat-Muğla-Ant. Moballa/Mogolla)

1527 Sancak Anadolu eyaletine bağlı,

1841'de Sancak Aydın eyaletine bağlı,

1913'de müstakil sancak,

1924'te vilayet oluyor, Muğla, merkezin adı ile kayıtlı.

KAFACA KÖYÜNÜN ADININ KAYNAĞI, KAFA-CA TÜREMİŞ SÖZCÜK, BUNUN ANLAMI

Kafa: Arapça bir isim, Türkçesi, baş. Kafanın Osmanlıca Türkçe Lügattaki anlamlarına bakalım, 1. anlamı, baş, 2.anlamı, ense, 3. anlamı, akıl, zeka, anlayış. 

Kafadar: Kafaca birbirine denk olan arkadaş. 

Yukarıda belirttiğim ve eski uygarlıklardan kalmış son "a" ile biten kökenli sözcüklerden değilse Kafaca köyünün adının anlamı, Kafadar demek.

1.-ce, -ca benzerlik, eşitlik yapan yapım eki. Kafa gibi, kafaya benzeyen, baş.

Mecazen, yukarı taraf, baş, başta olan, coğrafyadaki konumu ile ilgili olarak doğal oluşumla ortaya çıktığı ileri sürülebilir.

2. Kafaca, ruhça, bedence, güççe türemiş sözlerindeki yapım eki bulunduğu, belirtme yaptığı,

Kafaca aynıyız. Düşüncelerin benzemesi, aynı düşünce biçiminde olmak. (Belirtme yapıyor)

Kafaca hazır. Zarf.

Kafaca'nın adının anlamıyla ilgili bu iki anlamı Türkçe dil yapısının sunduğu olanaklarla ileri sürmek olası olsa da yer adlarını irdeleyince anlam ve yapı başka yerlere varabiliyor.

Türk kültürüne göre, yer adlarının verilişi, adların ortaya çıkışı yaklaşık olarak şu bakımlardan kümelendirilir.

1-O yerin belirgin ve kalıcı özelliğiyle adlandırılması, Kızıltepe, Sarıkaya, Kışla, Derbent, Hisar vb.

2- Bazı kültürlerin toponomisinde aşiret, boy, sülale adlarıyla kurulan yer adları, Avşar, Çepni, Karafakılı, Dündarlı, Bahadınlı, Kızıklı, Karacalar vb.

3-Yerel bir evliya veya aziz, kutsanan kişiden Sarıdede, Hacıbektaş Abdaldede vb.

4-Tarihte önemli bir siyasi rol oynamış hükümdar, yönetici adları, Kemaliye, Kemalpaşa, Süleymaniye vb.

Yukarıdaki kümelenmeler doğal oluşumlardır.

Kafaca Sözü Üzerine Varsayımlar,

Kafaca söz varlığının ortaya çıkışıyla ilgili varsayımda bulunmak zor. Yalnız kayıtlarda geçen, Kafalu, Kafacalu ve Kafaca söz varlıkları yakın coğrafyada sabit. 

Yerleşme ve çevresindeki mevkii isimleri, coğrafi eleman adlandırmalarının derlenmesi, başka varsayımları da ortaya çıkarır ve beldenin, mahallenin veya köyün adının kaynağına daha da ışık tutabilir. 

Kafa'nın ense anlamı da var, bir dağ başının, yükseltinin geri tarafı anlamı da vermekte, Kafaca köyünün ilk yerleşmesiyle ilgili olma olasılığı varsa bunu coğrafi konumundan almış olmalı.   

Sonuç olarak; Kafaca adı en azından, belgelere geçmiş haliyle yüzyıllardır değişmeden varlık göstermiş. Kafa ile ilgili olarak Kafalu, Kafacalu oradan da Kafaca olarak kayıtlarda ve dilde tutunmuş, anlamı, kafadarlar, kafaca denk, benzer olanlar yada yerleşim coğrafyası bakımından bir yükseltinin, bir dağın arkasında olan köy anlamlarını çağrıştırıyor. O tarihlerde ve belki de yakın tarihe kadar Kafaca tir'i, yani Kafaca yörük bölüğü, topluluğu, obaları olarak anlatılıp dilde tutunduğundan köyün kurucularının hatıratını taşır.  

 

OSMANLI KAYITLARINDA KAFACA,

Kayıtlarda, Anadolu eyaleti Menteşe sancağında,  Kafaca, Kafacalu, Kafalu söz varlıkları 500 yıl öncesinde bile geçiyor. 

1530 tarihli 166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterinde,

Menteşe sancağı Kafaca Çiftliği Tavas kazası s.549, Kafacalu karyesi s. 541, Kafaca tiri bakınız kızıl-depe nahiyesi 488, Kafalu karyesi Ayasluğ kazası s.413, Cemaat adı olarak, Kafaca-tiri bakınız Kızıl-depe nahiyesi s.488

Kafaca Çiftliği Tavas kazası s.549'da, Çiftlik-i Kafaca hasıl 430 olarak kayıtlı, hane sayısı verilmemiş.

Karye-i Kafacalu, hasıla 2404 olarak kayıtlı, hane sayısı verilmemiş.

Tir-i Kızıl-depe ... Kafaca.... hane 41, nefer 7, malik 1 sayfa 488'de geçmekte. Tir, bölük, oba anlamında. Kızıltepe bölüğü içindeki Kafaca sülalesi anlamı olduğunu söylemek olanaklı. Kızıltepe, tepenin renginden Kızıltepe değilse, Kızılkeçili Türkmen yörüklerine işaret etmesi muhtemel. 

Kafalu karyesi Ayasluğ kazası s.413, hane 4, mahmul-malik 1, hasıla 4018.         

Bu kayıtlardaki mali bilgiler ve o zamanki nahiye ve kazalarla olan aidiyetleri bir yana, bunlar daha da araştırılabilir.

Kafaca adı, kafa ile ilgili kafalu, kafaca-kafacalu, bugün Kafaca olarak bilinse de Kafacalu sülalesi, topluluğunun adına ithafen ortaya çıkan bir yerleşme.  Kafa-ca-lu türemiş adındaki "-lu" eki, sıfat görünümü verip bir topluluk yapıyor, oradan olan, Eski Türkçe'de bu yapıda yer adları belirgin. 

KAFACA'NIN TARİHİ 

Yukarıda geçen, "Kafalu, Kafacalu, Kafaca" söz varlıkları, kayıtları bilinen 1530 tarihli yazılı belgelerde sabittir. Bu yerleşme hemen 1530 yılında kurulmadığına göre Kafacalu yer adıyla daha önceki zamanlara dayanır. Bu da bu yerleşmenin tarihi bir yer olduğunun kanıtıdır. Bu konunun Kafaca'dan giden yollar, tarihi yapılar, tarihi içme suyu kaynakları, su değirmeni yerleşmeleri, beldenin mezarlığının tarihi, kutsanan ağaç, köye ait koru, orman, anıt sosyal ağaçlar, heyelan veya deprem sonrası köyün değiştirdiği yerler, yatır, inanç amaçlı yapılar, eğitim kurumunun ortaya çıkması, Osmanlı döneminde eğitime dair kalıntılar, ticari kuruluşlar, köyün ortak mallarından yunak ve çamaşır yıkama yerleri, eski harman yerleri, yayla ve kışlalar üzerine sözlü tarihten hareketle daha kapsamlı araştırılması gerekli.

KIZILTEPE-KIZILKEÇİLİ ANLAM İLİŞKİSİ

Tir: bölük, oba anlamında.

Yukarıda verilen kayıtlardan Menteşe bölgesindeki cemaat, sülalelerden Tir-i Kızıltepe(Kızıltepe obası, bölüğü) tamlamasındaki "kızıl" sözü üzerinde yapılacak araştırma Kafaca'nın kökenlerine de yolculuk olacaktır.

 

O COĞRAFYADA KAFACA ADLANDIRMALARI

Milas Kafaca, Menteşe ilçesi Kafaca Mahallesi, bu mahallenin kuzey taraflarında Yatağan'ın kuzeyinde Kafacakaplancık, eski kayıtlarda ve hala var.

Geriye kalırsa yazılanlar kalır.

Eskişehir, 12-13 Ekim 2022, Seyfettin Ceylan